Serbest ticaret anlaşması (STA), ihracata dayalı büyüme stratejisine ivme kazandıran bir araç ve anlaşmaya taraf olan ülkelerin kendi aralarında gümrük vergisi ve kısıtlamalarını kaldırdıkları, anlaşma dışında kalan üçüncü ülkelere kendi milli gümrük tarifelerini uyguladıkları bir ekonomik birleşme şeklinde tanımlanıyor.

ABD Uluslararası Ticareti Geliştirme İdaresi’ne (ITA) göre STA’lar ABD ihracatçılarının yeni pazarlara girişinin en etkili yöntemlerinden birisi. 2010 yılında toplam ABD ihracatının %41’lik kısmı STA gerçekleştirilen ülkelere yapılmış ve ABD mal ithalatının ise yaklaşık %37’si STA imzalan ülkeler tarafından gerçekleşmiş durumda.

STA’larda gümrük birliğinden farkı olarak üçüncü ülkelere ortak bir gümrük tarifesi uygulanmıyor. Bunun yanında gümrük birliğinde serbest dolaşım ilkesi geçerliyken STA’da menşe kuralları uygulanıyor.

Menşe

Menşe, eşyanın ‘iktisadi milliyeti’, menşe kuralları ise ‘eşyanın hangi ülke menşeli olduğunun belirlenmesini sağlayan özel kurallar’ olarak tanımlanıyor. Menşe kuralı Kyoto Sözleşmesi’nde ‘ulusal mevzuat veya uluslararası anlaşmalarla belirlenmiş ilkelerden hareketle geliştirilmiş ve bir ülke tarafından eşyanın menşeini tespit etmek amacıyla kullanılan özel hükümler’ olarak tanımlanıyor.

Uluslararası ticarette, eşyanın menşe ülkesine bağlı olarak değişen gümrük vergilerinin uygulanması veya belirli ülkeler menşeli eşyanın ithalatta antidamping, telafi edici gümrük vergisi, korunma önlemi veya miktar kısıtlaması gibi ticaret politikası araçlarına tabi olması, eşyanın menşeinin belirlenmesini gerekli kılıyor.

Bir eşyanın ‘menşe ülkesi’ ile ‘geldiği ülke’ terimleri farklı şeyleri ifade ediyor ve ikisi her zaman aynı ülke olmayabiliyor. Aynı şekilde, bir ülkede serbest dolaşımda bulunan bir eşya her zaman o ülke menşeli olmayabiliyor.

Gümrük Birliği’nin etkisi

Avrupa gümrük alanı, AB üyesi 27 ülke ve Türkiye’nin oluşturduğu bir alan. AB’nin üçüncü ülkelerle imzaladığı STA’lar, 27 AB ülkesinin yanında Türkiye’nin de içinde yer aldığı gümrük alanını kapsıyor.

Ülkemizin AB üyesi olmamasından dolayı ticari anlaşmaların karar mekanizmalarında yer almaması ve süreçlere dâhil olmaması bir çelişki ortaya çıkarıyor. Ayrıca AB’nin imzaladığı STA sonucunda, üçüncü ülkelere uygulanan gümrüklerin kaldırılmasıyla, üçüncü tarafların malları AB pazarına girdiği gibi Türkiye’ye de gümrüksüz girerek ticaret sapmasına neden olabiliyor ve bu da Türkiye pazarında haksız rekabete yol açabiliyor.

Türkiye’nin, AB ile arasındaki Gümrük Birliği uyarınca, AB’nin Ortak Ticaret Politikasını üstlenme yükümlülüğü var ve üçüncü ülkelere yönelik olarak AB’nin tercihli ticaret sistemi üstleniliyor. Bu kapsamda ülkemiz, AB’nin Serbest Ticaret Anlaşmaları imzaladığı ülkelerle karşılıklı yarar esasına dayalı benzer anlaşmalar imzalıyor.

STA’ların faydaları

• Pazar çeşitliliği sağlıyor,
• İhracatçı firmaların çevre ve komşu ülkeler başta olmak üzere, hedef pazarlara giriş imkânlarını artırıyor,
• İhracatçı firmaların üçüncü ülke pazarlarında, AB ülkelerindeki rakipleri başta olmak üzere, rakipleri ile eşit şartlara sahip olmasını sağlıyor,
• Tarife ve tarife dışı engelleri kaldırarak, ihracatçı firmalara ürün bazında çeşitlilik ve miktar bazında artış imkânı sağlıyor,
• STA imzalanan ülkelerin ara mal ve nihai mamul ihtiyaçlarını ülkemizden tedarik etmelerini kolaylaştırıyor,
• Ülke ekonomisinin uluslararası rekabet gücünün artmasını sağlıyor,
• Sanayiciye ucuz girdi temini sağlıyor,
• Doğrudan yabancı sermayeli yatırımların artmasını sağlıyor.

STA’larımız

İlk STA’mız EFTA ülkeleri (Norveç, İsviçre, Lihtenştayn, İzlanda) ile imzalanıp 1 Nisan 1992 tarihinde yürürlüğe girdi. Bugüne kadar, AB üyelikleri nedeniyle STA’ları feshedilen 10 adet merkezi ve doğu Avrupa ülkesi (Litvanya, Macaristan, Estonya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Polonya, Slovenya, Letonya, Bulgaristan ve Romanya) hariç 18 ülke ile (EFTA, İsrail, Makedonya, Hırvatistan, Bosna ve Hersek, Filistin, Tunus, Fas, Suriye, Mısır, Arnavutluk, Gürcistan, Karadağ, Sırbistan, Şili, Ürdün, Lübnan ve Morityus) STA imzalandı.

Bunlardan 17’si AB’nin üçüncü ülkelerle STA imzalamasının ardından imzalandı, sadece 1 ülkeyle AB’den önce STA anlaşması imzalandı. Türkiye ile Gürcistan arasındaki serbest ticaret anlaşması 2008 yılında imzalandı ve AB ile Gürcistan arasında henüz bir anlaşma imzalanmamış durumda. AB ile STA’sı olup da halen Türkiye ile STA imzalamamış başlıca ülkeler ise Meksika, Güney Afrika Cumhuriyeti, Güney Kore, Cezayir.

Mevcut durumda, 12 ülke/ülke grubu ile (Körfez İşbirliği Konseyi, Ukrayna, MERCOSUR, Libya, Seyşeller, Kamerun, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Güney Kore, Malezya, Ekvator, Kolombiya ve Faroe Adaları) STA müzakereleri devam ediyor ve 11 ülke/ülke grubu ile de (Cezayir, Meksika, Güney Afrika Gümrük Birliği, ASEAN, Endonezya, Peru, Orta Amerika Topluluğu, Afrika-Karayip-Pasifik Ülkeleri (76 ülke), Moldova, Hindistan ve Kanada) STA müzakerelerine başlanması yönünde girişimde bulunulmuş durumda.

İstatistiklere göre STA imzaladığımız ülkeler ile olan dış ticaret hacmindeki artış oranı, genel dış ticaret hacmindeki artış oranından daha yüksek oldu. İhracat rakamlarına bakıldığında, 2000-2010 döneminde, genel ihracat artış oranımız %310 iken STA ülkelerine olan ihracatımız %468 artış gösterdi. Aynı dönemde, genel ithalat artış oranımız %240 olarak gerçekleşirken, STA ülkelerinden olan ithalatımız %215 oranında arttı.

Konu hakkında detaylı bilgi ile STA’ların anlaşma metin ve eklerine Ekonomi Bakanlığı’nın www.ekonomi.gov.tr/sta internet adresinden ulaşılabilir.

* Daha önce yayınlandığı yerler:
– 26.10.2011 tarihli kişisel bloğum
– “Trakya İş Dünyası” dergisi Kasım 2011 sayısı